આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સને લઈને વિશ્વભરના શિક્ષિત લોકોમાં અલગ અલગ મંતવ્ય પ્રવર્તે છે. કેટલાક વૈજ્ઞાનિકો અને ઉદ્યોગપતિઓ જલ્દી રોબોટ તૈયાર થઇ જાય અને તેને પાણીનો ગ્લાસ લાવી આપે, તેમના માટે સેન્ડવીચ બનાવી આપે અને તેમના માથામાં તેલની ચંપી પણ કરી આપે તેવા સમયની રાહ જોતા અધીરા બેઠા છે. જયારે એક બીજો વર્ગ એવો પણ છે કે જેણે મેટ્રિક્સ અને ટર્મિનેટર જેવી ફિલ્મો જોઈને એવું વિચારી લીધું છે કે જો રોબોટ બનાવીશું તો એક દિવસ એવો આવશે કે તે આસ્તીનના સાંપની જેમ તેમને બનાવનાર મનુષ્યને જ ભરખી જશે. ભગવાન શિવે ભષ્માસૂરને વરદાન આપ્યા બાદ જે રીતે ભષ્માસૂર તેમને જ ભસ્મીભૂત કરી દેવા તૈયાર થયો હતો તેવી રીતે માનવી એવા આધુનિક મશીન માનવી દેશે કે જેમની પાસે માનવીય બુદ્ધિ હશે તો એની શું ખાતરી કે તે આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ ધરાવતા જેવા મશીન આપણને જ ખતમ કરવા ઉભા નહિ થાય?

આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ હવે કલ્પના નથી, ભવિષ્યમાં દેખાતી ધૂંધળી સંભાવના નથી પરંતુ ઘર આંગણે આવી ઉભેલી શક્યતા છે. આજે મશીન કેટલા ઇન્ટેલીજન્ટ થઇ ગયા છે તેનું ઉદાહરણ તમારા હાથમાં રહેલા સ્માર્ટફોન છે. આજના સ્માર્ટફોનમાં એટલો કોમ્પ્યુટર પાવર છે કે જે ૧૯૬૯માં નાસાએ બે ખગોળશાસ્ત્રીઓને ચંદ્ર પર મોકલ્યા ત્યારે તેની પુરી સંસ્થા પાસે નહોતો. એક વૈજ્ઞાનિક જર્નલમાં ૧૯૫૮માં લખાયું કે જો આપણે ચેસ રમી શકે તેવું મશીન બનાવી શકીએ તો માનવીના મગજની આંટીઘૂંટીઓથી પરિચિત યંત્ર તૈયાર થઇ શકે. તેના ચાર દશકા બાદ ડીપ બ્લુ નામના કોમ્પ્યુટરે વિશ્વ ચેસ ચેમ્પિયન ગેરી કાસ્પરાવને હરાવ્યો. હવે તો વાત ઘણી આગળ વધી ગઈ છે. આલ્ફાઝીરો નામનો કોમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામ તો પોતાની જાતને ટ્રેઇન કરી લે – તાલીમ આપી શકે – તેવી ક્ષમતા ધરાવે છે.

આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ શબ્દ જેણે ઘડ્યો હતો તે જ્હોન મેક્કાર્થીએ ૧૯૫૬માં ૬ સપ્તાહનો સમર વર્કશોપ કરેલો જેમાં ૨૦ ગણિતશાસ્ત્રીઓ અને વૈજ્ઞાનિકોએ ભાગ લીધેલો. આ જૂથ આજે પણ આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સના ક્ષેત્રનું પ્રણેતા ગણાય છે. તેમની આગેવાની અને માર્ગદર્શનમાં સમયે સમયે આ ક્ષેત્ર અંગે અનુમાન અને આગાહીઓ બદલાતા રહ્યા છે પરંતુ વર્ષ ૨૦૦૯માં થયેલા એક અભ્યાસ અનુસાર માનવ સમકક્ષ બુદ્ધિ ધરાવતા મશીનનું નિર્માણ વર્ષ ૨૦૭૫ સુધીમાં થઇ જશે તેવું તારણ સામે આવ્યું છે. આ કામ કેવી રીતે થશે: તેના અનેક જવાબ છે અને કેટલાય તરીકા પણ છે જેના પર અલગ અલગ વૈજ્ઞાનિકો અને કંપનીઓ કામ કરી રહી છે. જેમ જેમ યંત્રોમાં બુદ્ધિ અને હોશિયારી વધતી જાય છે તેમ તેમ તેનો અલગ અલગ રીતે ઉપયોગ થવા લાગે છે.

આજે એવા રેસ્ટોરન્ટ છે જે પ્રાથમિક કક્ષાના રોબોટ દ્વારા તમારા ટેબલ પર રોટલી કે આઈસ્ક્રીમ પહોંચાડે છે. તે જોઈને ન માત્ર બાળકો પરંતુ વયોવૃદ્ધ લોકો પણ પ્રભાવિત થાય છે. તે દેખીતો ઉપયોગ છે પરંતુ જયારે કોઈ ઈ-કોમર્સ પર શોપિંગ કરીએ અને તે આપણે સર્ચ કર્યું હોય તેને સંબંધી વસ્તુઓની જાહેરાત મોકલ્યા કરે તે મશીન લર્નિંગ જેવા પ્રોગ્રામ ધીમે ધીમે આપણા વર્તન અને વ્યવહારને જોઈને શીખ્યા કરે છે. આપણે બોલીએ તે સાંભળીને અલેક્સા, સિરી, ગુગલ આસિસ્ટન્ટ વગેરે પોતાનું જ્ઞાન વધારી રહ્યા છે, ડેટા એકઠો કરી રહ્યા છે. તેના ઉપરાંત મેડિકલનો ડેટા, ટ્રાવેલ કે શોપિંગનો ડેટા, ક્રાઇમ ડેટા વગેરેને પચાવી પચાવીને (જેમ આપણા બાળકો શાળામાં ભણીને કે આસપાસના લોકોને જોઈને ઇન્ટેલીજન્ટ બને છે તેવી રીતે) મશીન પણ વધારેને વધારે ઇન્ટેલીજન્ટ બની રહ્યા છે. તેમની સેલ્ફ-લર્નિંગ એટલે કે જાતે શીખવાની ક્ષમતા પણ વધી રહી છે.

આ બધાને પરિણામે અને કોમ્પ્યુટરની વધતી જતી આધુનિકતા તેમજ કેપેસિટીને કારણે માનવીને દરેક રીતે ટક્કર આપે તેવા મશીન આ સદીના અંત પહેલા જ તૈયાર થઇ ગયા હશે તે વાતમાં કોઈ શંકા નથી. તે ભષ્માસૂર બનશે કે કેમ એ પ્રશ્નનો જવાબ આપણે સરળતાથી આપી શકીએ. માનવીએ પોતાની બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરીને પોતાનાથી વધારે તાકાતવર, મજબૂત, ઝડપી અને મોટા જીવોને તેમજ સમગ્ર પર્યાવરણને પોતાને અધીનસ્થ બનાવ્યા છે અને તેમનો દરેકનો ઉપયોગ માત્ર પોતાના સ્વયંના જ હિત માટે કર્યો છે તો આપણી જ બુદ્ધિ, વર્તન, વાણી અને માનસિકતામાંથી શીખીને તૈયાર થયેલા મશીન કેવા હોઈ શકે?